6 loại cảm xúc cơ bản: cái nhìn tổng quan

Tác giả: Kendra Cherry

Tâm hồn của con người như một khán phòng, là nơi giao thoa những âm hưởng của nhiều loại cảm xúc khác biệt. Chúng âm thầm ảnh hưởng đến cách chúng ta sống và tương tác trong những mối quan hệ. Đôi khi, chúng ta dường như còn bị những cảm xúc này chi phối và kiểm soát. Hầu như ở mỗi thời điểm, những lựa chọn mà ta đưa ra, những hành động ta làm và nhận thức của chúng ta đều bị ảnh hưởng bởi những trạng thái cảm xúc mà ta đang có.

Trong những năm qua, các nhà tâm lý đã cố gắng để xác định những loại cảm xúc thường gặp. Từ đó, một vài giả thuyết được tạo ra nhằm phân loại và giải thích cho những cảm xúc mà con người trải nghiệm...

Bài viết dưới đây sẽ mang đến cho bạn cái nhìn tổng quan về 6 cung bậc cảm xúc cơ bản ấy.

NHỮNG CẢM XÚC CƠ BẢN

Trong suốt những năm 1970, nhà tâm lý học Paul Eckman đã xác định các loại cảm xúc cơ bản mà ông cho rằng là phổ quát trong tất cả các nền văn hóa của nhân loại.

Những cảm xúc mà ông xác định bao gồm: hạnh phúc (happiness), buồn bã (sadness), ghê tởm (disgust), sợ hãi (fear), ngạc nhiên (surprise), và tức giận (anger).

Về sau, ông mở rộng danh sách này, thêm vào đó những cảm xúc như: tự hào (pride), xấu hổ (shame), ngượng ngùng (embarassment), và phấn khích (excitement).

SỰ PHA TRỘN CẢM XÚC

Nhà tâm lý học Robert Plutchik đã đưa ra giả thuyết về một một "bánh xe cảm xúc" (wheel of emotions), gần như tương tự với một bánh xe màu sắc trong hội họa. Các cảm xúc có thể được kết hợp để tạo thành các cảm nhận khác nhau, cũng giống như màu sắc có thể được pha trộn để tạo thành các sắc độ mới.

Theo lý thuyết này, những cảm xúc cơ bản hoạt động giống như những nguyên liệu thô. Những xúc cảm phức tạp (hay đôi khi là hỗn hợp), được tạo thành từ sự pha trộn của những cảm xúc ở cấp độ cơ bản hơn. Ví dụ, niềm vui (joy) và sự tin tưởng (trust) là những cảm xúc cơ bản có thể được kết hợp để tạo thành tình yêu (love).

Một nghiên cứu năm 2017 cho rằng có nhiều loại cảm xúc cơ bản hơn so với những gì chúng ta thường biết (1). Trong một nghiên cứu được công bố của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ, các nhà nghiên cứu đã xác định được lên đến 27 loại cảm xúc khác nhau.

Giới nghiên cứu cho rằng những cảm xúc này không hoàn toàn tách biệt. Thay vào đó, con người thường trải nghiệm chúng dọc theo một phổ gradient (1).

Sau đây, hãy cùng soi xét kỹ hơn về 6 loại cảm xúc cơ bản dựa trên học thuyết của Paul Eckman, và tìm hiểu tác động của chúng đối với hành vi của con người.

1. HẠNH PHÚC

Trong số tất cả các loại cảm xúc, sự hạnh phúc thường là thứ cảm xúc được mọi người khao khát nhất. Hạnh phúc được định nghĩa là một trạng thái cảm xúc tích cực, được đặc trưng bởi sự mãn nguyện, vui thú, hài lòng, thỏa mãn và sự khỏe mạnh.

Các nghiên cứu về hạnh phúc đã gia tăng đáng kể từ những năm 1960 trong một số lĩnh vực, bao gồm một phân ngành của tâm lý học là tâm lý học tích cực (positive psychology).

Hạnh phúc đôi khi được thể hiện qua:

- Biểu cảm khuôn mặt: nụ cười.

- Ngôn ngữ cơ thể: tư thế thoải mái.

- Giọng nói: tông giọng trong sáng, dễ chịu, vui tươi.

Tuy hạnh phúc được xem là một trong những cảm xúc cơ bản của con người, những điều chúng ta cho rằng sẽ làm mình hạnh phúc có xu hướng bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi văn hóa.

Ví dụ: những ảnh hưởng của văn hóa đại chúng thường nhấn mạnh rằng hạnh phúc chỉ có thể đạt được bằng một vài tiêu chuẩn nhất định (như mua một ngôi nhà, hoặc có một công việc với mức lương cao). Nhưng trên thực tế, những yếu tố góp phần làm nên hạnh phúc thường phức tạp hơn nhiều, và mang nhiều tính cá nhân (2).

Từ lâu, con người đã tin rằng hạnh phúc và sức khỏe có sự liên quan chặt chẽ. Các nghiên cứu khoa học cũng đã minh chứng cho quan niệm rằng: sự hạnh phúc đóng vai trò hết sức quan trọng đối với cả sức khỏe thể chất lẫn sức khỏe tinh thần.

Hạnh phúc có liên hệ mật thiết đến việc kéo dài tuổi thọ và gia tăng sự hài lòng trong mối quan hệ hôn nhân (3). Trái lại, thiếu đi hạnh phúc có thể dẫn đến những hệ lụy không tốt về sức khỏe. Ví dụ như chứng căng thẳng, lo âu, trầm cảm, và cô đơn, đều được cho rằng có mối liên quan đến suy giảm khả năng miễn dịch, kích thích các phản ứng viêm và giảm tuổi thọ trung bình (4).

2. BUỒN PHIỀN

Nỗi buồn thường được định nghĩa là trạng thái cảm xúc nhất thời, được đặc trưng bởi cảm giác thất vọng, đau khổ, tuyệt vọng, mất hứng thú và tâm trạng chán nản.

Cũng giống như các cung bậc cảm xúc khác, nỗi buồn là điều mà tất cả mọi người đều đã từng phải trải qua. Trong một số trường hợp, khi một người phải chịu đựng nỗi sầu muộn một cách lâu dài và nghiêm trọng, điều này còn có nguy cơ dẫn đến trầm cảm (depression).

Nỗi buồn có thể được thể hiện qua một số phương thức:

- Tâm trạng chán nản

- Sự trầm lặng

- Sự thờ ơ

- Cô lập bản thân với những người khác

- Khóc

Nỗi buồn có thể được phân loại, cũng như có những mức độ nghiêm trọng khác nhau, tùy thuộc vào nguyên nhân gốc rễ của vấn đề. Bên cạnh đó, cách mỗi người đối mặt với loại cảm xúc này cũng có những sự khác biệt mang tính chủ quan.

Nỗi buồn có thể kích hoạt các cơ chế đối phó (coping mechanism) như tránh mặt người khác, tự dùng thuốc, và suy ngẫm về những điều tiêu cực. Những hành vi như vậy thực sự có thể làm trầm trọng thêm tâm trạng buồn bã, và kéo dài thời gian của cảm xúc.

3. SỢ HÃI

Nỗi sợ hãi là một thứ cảm xúc mạnh mẽ và nguyên thủy, đóng vai trò quan trọng cho sự sống còn của chúng ta. Khi đối diện với những mối nguy hiểm và cảm thấy sợ hãi, cơ thể sẽ tạo ra một phản ứng sinh lý có tên là “chiến hoặc chạy” (fight or flight).

Ở trạng thái này, cơ bắp chúng ta sẽ căng lại, nhịp tim và nhịp thở tăng lên, tâm trí sẽ trở nên cảnh giác hơn, thúc đẩy cơ thể ta chạy xa khỏi sự nguy hiểm, hoặc đứng lên chống lại mối nguy đó (5).

Phản ứng này giúp chúng ta chuẩn bị cho mình tâm thế sẵn sàng để đối phó với các mối đe dọa trong môi trường sống. Các biểu hiện của loại cảm xúc này gồm có:

- Biểu hiện khuôn mặt: mắt mở to và cằm lùi ra sau

- Ngôn ngữ cơ thể: cố gắng che giấu hoặc chạy trốn khỏi mối đe dọa

- Phản ứng sinh lý: thở nhanh và tăng nhịp tim

Tất nhiên, không phải ai cũng trải nghiệm nỗi sợ hãi một cách giống nhau. Một số người có thể nhạy cảm hơn với nỗi sợ, và thứ cảm xúc này cũng có thể dễ bị kích hoạt hơn trong một số tình huống, hoặc với những đối tượng nhất định.

Sợ hãi là phản ứng cảm xúc đối với một mối đe dọa tức thời. Nhưng đối với các mối đe dọa được dự đoán trước, hay thậm chí là với những mối nguy tiềm ẩn, ta cũng thường có những cảm giác tương tự. Đây chính là cảm giác mà chúng ta thường gọi là “nỗi lo âu” (anxiety).

Ví dụ, lo âu xã hội (social anxiety) có liên quan đến cảm giác lo lắng hay sợ hãi trước những tình huống tương tác giữa người với người.

Mặt khác, một số người lại tận hưởng thứ cảm xúc này, và thậm chí còn chủ động tìm kiếm các tình huống đáng sợ. Thể thao mạo hiểm, trò chơi cảm giác mạnh, tuy có thể gây sợ hãi, nhưng việc tiếp xúc nhiều lần với cùng đối tượng hoặc tình huống như vậy, khiến ta trở nên quen thuộc và thích nghi, dần dần làm cảm giác lo sợ suy giảm (6).

Đây chính là nguyên lý đằng sau phương pháp trị liệu tiếp xúc (exposure therapy). Với liệu pháp này, người bệnh sẽ phải tiếp xúc với chính những thứ khiến họ lo sợ, nhưng bằng một cách có kiểm soát và ở trong điều kiện an toàn. Sau một thời gian, nỗi lo sợ ấy sẽ dần được vượt qua.

4. GHÊ TỞM

Theo giả thuyết của Paul Ekman, cảm giác ghê tởm là một trong số 6 cảm xúc cơ bản. Cảm giác này thường được thể hiện qua:

- Ngôn ngữ cơ thể: tránh xa tác nhân

- Phản ứng sinh lý: nôn và buồn nôn

- Biểu cảm khuôn mặt: chun mũi, cong môi.

Cảm giác kinh khủng này có thể bắt nguồn từ nhiều đối tượng, trong đó có những cảm nhận về mùi vị, thị giác, hoặc khứu giác gây khó chịu. Về mặt tiến hóa, các nhà nghiên cứu tin rằng thứ cảm xúc này được phát triển như một phản ứng bảo vệ chúng ta khỏi những thực phẩm có thể gây hại hoặc gây tử vong. Ví dụ, khi mọi người ngửi hoặc nếm thức ăn hỏng, ôi thiu, thì ghê tởm là một phản ứng điển hình.

Sự mất vệ sinh, nhiễm trùng, máu, những thứ thối rữa... cũng có thể gây ra cảm giác ghê tởm. Đây là phản ứng tự nhiên giúp cơ thể tránh xa những nguồn lây nhiễm gây bệnh (7).

Chúng ta cũng cảm thấy ghê tởm vì những vấn đề liên quan đến đạo đức, ví dụ khi thấy người khác thực hiện những hành vi mà ta thấy khó chịu, vô đạo đức hoặc xấu xa.

5. TỨC GIẬN

Sự giận dữ là một cảm xúc đặc biệt mạnh mẽ. Những biểu hiện thường thấy khi ta tức giận là cảm giác thù địch, kích động, thất vọng và chống đối người khác. Cũng giống như sợ hãi, sự tức giận có thể là một tác nhân cho phản ứng chiến-hay-chạy của cơ thể.

Khi một mối đe dọa gây ra cảm giác tức giận, ta thường có xu hướng chống lại mối nguy hiểm và bảo vệ bản thân. Sự tức giận thường được thể hiện qua:

- Biểu cảm khuôn mặt: cau mày hoặc trừng mắt

- Ngôn ngữ cơ thể: mạnh bạo hoặc tránh né

- Giọng nói: cộc lốc, muốn la hét

- Phản ứng sinh lý: đổ mồ hôi, đỏ mặt

- Hành vi hung hăng: đánh, đá hoặc ném đồ vật

Mặc dù tức giận thường được coi là một cảm xúc tiêu cực, nhưng đôi khi việc thể hiện ra sự tức giận lại là một điều tốt. Nó có thể là phương tiện để bày tỏ nhu cầu của bạn trong một mối quan hệ, để thúc đẩy bạn hành động và tìm ra giải pháp cho những điều phiền toái.

Tuy nhiên, sự tức giận sẽ có thể trở thành vấn đề khi nó bị đẩy lên mức thái quá, hoặc được thể hiện theo những cách không lành mạnh, nguy hiểm, hoặc có hại cho người khác. Sự tức giận, nếu như không được kiểm soát, có thể nhanh chóng chuyển sang hung hăng, thô lỗ hoặc bạo lực.

Sự giận dữ có thể gây ra hậu quả cả về tinh thần và thể chất. Sự tức giận mất kiểm soát có thể tác động đến cách bạn ra quyết định, và thậm chí có thể ảnh hưởng đến cả sức khỏe thể chất của bạn (8 ). Cảm xúc giận dữ được cho là có mối liên hệ đến bệnh tim mạch vành và bệnh tiểu đường. Nó cũng là nguyên nhân của các hành vi gây nguy hại cho sức khỏe như lái xe quá khích, uống rượu và hút thuốc.

6. NGẠC NHIÊN

Sự ngạc nhiên cũng là một trong số 6 loại cảm xúc cơ bản của con người được Eckman xác định. Sự ngạc nhiên thường diễn ra khá nhanh, và được thể hiện bởi phản ứng giật mình sau một điều gì đó bất ngờ. Loại cảm xúc này có thể tích cực, tiêu cực hoặc trung tính. Ví dụ, sự bất ngờ tiêu cực có thể là khi... có ai đó nhảy ra từ sau một cái cây và hù bạn lúc trời tối. Mặt khác, một sự bất ngờ tích cực là cảm giác khi bạn về đến nhà, và thấy rằng những người bạn thân nhất đã tụ tập để tổ chức cho bạn một bữa tiệc sinh nhật thú vị. Sự ngạc nhiên thường được đặc trưng bởi: - Biểu hiện khuôn mặt: nhướn mày, mở to mắt và miệng - Phản ứng vật lý: giật mình, nhảy cẫng lên - Giọng nói: la hét hoặc thở hổn hển Ngạc nhiên cũng là một cảm xúc giúp kích hoạt phản ứng chiến-hoặc-chạy. Khi bị giật mình, cơ thể tự động “bơm” adrenaline giúp chuẩn bị cho việc chiến đấu hoặc bỏ chạy. (9) Sự ngạc nhiên có thể có những ảnh hưởng quan trọng đến hành vi của con người. Ví dụ, nghiên cứu đã chỉ ra rằng mọi người có xu hướng chú ý đến các sự kiện bất ngờ một cách không cân xứng. Đây là lý do tại sao các sự kiện nghe có vẻ “giật gân” trên báo có xu hướng nổi bật trong trí nhớ của ta hơn những sự kiện khác. Nghiên cứu cũng phát hiện ra rằng: mọi người có xu hướng bị ảnh hưởng bởi những lập luận gây bất ngờ, và học hỏi nhiều hơn từ những thông tin làm họ kinh ngạc.

CÁC LOẠI CẢM XÚC KHÁC

Sáu cảm xúc cơ bản được mô tả bởi Eckman chỉ là một số trong nhiều loại cảm xúc khác nhau mà con người có thể có. Lý thuyết của Eckman cho rằng những cảm xúc cốt lõi này phổ biến ở khắp các nền văn hóa trên thế giới.

Tuy nhiên, các lý thuyết và nghiên cứu mới hơn vẫn đang tiếp tục khám phá ra nhiều loại cảm xúc khác nhau, cũng như cách những cảm xúc ấy được phân loại. Eckman sau đó đã thêm một số cảm xúc khác vào danh sách của mình, nhưng gợi ý rằng không phải tất cả những cảm xúc này đều có thể được “mã hóa” (encoded) thông qua biểu cảm khuôn mặt. Một số cảm xúc mà ông chỉ ra sau này bao gồm:

- Sự giải trí

- Khinh thường

- Bằng lòng

- Lúng túng

- Phấn khích

- Tội lỗi

- Niềm tự hào

- Khuây khỏa

- Thỏa mãn

- Xấu hổ

CÁC LÝ THUYẾT KHÁC VỀ CẢM XÚC

Cũng như nhiều khái niệm trong tâm lý học, không phải tất cả các nhà lý thuyết đều đồng ý về cách phân loại cảm xúc, hoặc cùng thống nhất về định nghĩa của khái niệm “cảm xúc cơ bản”. Trong khi lý thuyết của Eckman là một trong số những lý thuyết được biết đến nhiều nhất, các nhà lý thuyết khác cũng đã đề xuất ý tưởng của riêng họ về những cung bậc cảm xúc cốt lõi mà con người trải nghiệm (10)

Ví dụ, một số nhà nghiên cứu cho rằng chỉ có hai hoặc ba cảm xúc cơ bản. Trong khi với người khác, cảm xúc tồn tại một cách có thứ bậc (hierarchy). Những cảm xúc chính yếu như tình yêu, niềm vui, sự ngạc nhiên, tức giận và buồn bã có thể được chia nhỏ hơn nữa thành những “cảm xúc thứ cấp” (secondary emotions). Ví dụ, tình yêu gồm những cảm xúc thứ cấp như sự cảm mến (affection) và niềm nhung nhớ (longing).

Những cảm xúc thứ cấp này sau đó có thể được chia nhỏ hơn nữa thành những gì được gọi là “cảm xúc bậc ba” (tertiary emotions). Những cảm xúc thứ cấp hơn của sự cảm mến bao gồm những cảm xúc bậc ba, chẳng hạn như sự thích thú, sự quan tâm, lòng trắc ẩn và sự dịu dàng.

Một nghiên cứu gần đây hơn cho thấy rằng có ít nhất 27 loại cảm xúc khác biệt, tất cả đều có mối liên hệ chặt chẽ với nhau (11). Thông qua việc phân tích phản hồi của hơn 800 nam giới với hơn 2.000 chiếc video, các nhà nghiên cứu đã tạo ra một tấm bản đồ tương tác (interactive map) để minh họa cho cách những cảm xúc này có liên quan tới nhau như thế nào.

Nhà nghiên cứu cấp cao Dacher Keltner, giám đốc khoa Greater Good Science Center giải thích: “Chúng tôi nhận thấy rằng 27 khía cạnh cảm xúc riêng biệt, chứ không phải chỉ có 6 loại. Tất cả đều là cần thiết để giải thích cho những phản hồi về cảm xúc của người làm thí nghiệm xem video”.

Nói cách khác, cảm xúc không phải là trạng thái xảy ra một cách biệt lập. Thay vào đó, các nghiên cứu cho rằng: cảm xúc cũng có những sắc thái khác nhau, và những cảm xúc ấy đều có mối liên kết với nhau như một mạng lưới.

Alan Cowen, tác giả chính của nghiên cứu và là nghiên cứu sinh tiến sĩ khoa học thần kinh tại UC Berkeley, cho rằng: việc làm rõ hơn bản chất của cảm xúc có thể đóng một vai trò quan trọng trong việc giúp các nhà khoa học, nhà tâm lý học và bác sĩ hiểu thêm về cách cảm xúc làm nền tảng cho những hoạt động của não, hành vi và tâm trạng. Bằng việc xây dựng những cái hiểu sâu hơn về cảm xúc, ông hy vọng rằng các nhà nghiên cứu có thể phát triển các phương pháp điều trị hiệu quả hơn cho các vấn đề tâm lý.

LỜI KẾT

Cảm xúc đóng một vai trò cốt yếu trong cuộc sống của chúng ta: từ việc tạo ra tầm ảnh hưởng lên cách chúng ta tương tác trong những mối quan hệ, cho đến cách chúng ta đưa ra những quyết định. Thông qua việc tìm hiểu về các loại cảm xúc, chúng ta có thể hiểu sâu hơn về cách những cảm xúc này được truyền tải, cũng như cách chúng tác động lên hành vi của bạn.

Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhớ là không có cảm xúc nào xuất hiện lẻ loi. Thay vào đó, nhiều cảm xúc chúng ta trải nghiệm mang nhiều sắc thái phức tạp. Chúng hòa trộn lẫn nhau để tạo ra các chất liệu phong phú và đa dạng trong đời sống tinh thần của chúng ta.

Tác giả: Kendra Cherry

Nguồn: Verywellmind

Dịch bởi: Thanh Lam

Biên tập: Hà Minh

Tham khảo:

(1) Cowen AS, Keltner D. Self-report captures 27 distinct categories of emotion bridged by continuous gradients. Proc Natl Acad Sci USA. 2017;114(38):E7900-E7909.

(2) Gruber J, Moskowitz JT, eds. Positive Emotion, Integrating the Light Sides and Dark Sides. OUP USA; 2014.

(3) Lawrence EM, Rogers RG, Wadsworth T. Happiness and longevity in the United States. Soc Sci Med. 2015;145:115-9.

(4) Wolkowitz OM, Epel ES, Reus VI, Mellon SH. Depression gets old fast: do stress and depression accelerate cell aging? Depress Anxiety. 2010;27(4):327-38.

(5) Kozlowska K, Walker P, Mclean L, Carrive P. Fear and the Defense Cascade: Clinical Implications and Management. Harv Rev Psychiatry. 2015;23(4):263-87.

(6) Adolphs R. The biology of fear. Curr Biol. 2013;23(2):R79-93.

(7) Oaten M, Stevenson RJ, Case TI. Disgust as a disease-avoidance mechanism. Psychol Bull. 2009;135(2):303-21.

(8) Staicu ML, Cuţov M. Anger and health risk behaviors. J Med Life. 2010;3(4):372-5.

(9) Gottlieb MM. The Angry Self: a Comprehensive Approach to Anger Management. Phoenix, AZ: Zeig, Tucker & Co.; 1999.

(10) Ortony A, Turner TJ. What's basic about basic emotions? Psychol Rev. 1990;97(3):315-31.

(11) Anwar Y. Emoji fans take heart: Scientists pinpoint 27 states of emotion. Berkeley News. 2017.