Xét trên phương diện tiến hóa, tư duy lý trí của con người là một "chức năng tâm lý" mới được nảy sinh. Nó là một công cụ giải quyết vấn đề (problem-solving tool) hiện đại, tân tiến, và vô cùng hiệu quả. Nhờ có sức mạnh này mà con người trở nên ưu việt hơn, tách biệt mình khỏi thế giới tự nhiên để xây dựng những nền văn minh. Tư duy, giống như những nhánh cây vươn cao lên bầu trời.
Cảm xúc thì lại khác. Cảm xúc có nguồn cội lâu đời và sâu xa, và là một nền tảng quan trọng trong cấu trúc sinh học mà con người được thừa hưởng từ tạo hóa. Nó mang vai trò nhận biết và phản ứng lại với điều kiện môi trường xung quanh, bằng cách gửi đến cho chủ thể những tín hiệu cần thiết để định hướng cho hành động. Cảm xúc, giống như những gốc rễ bám sâu vào lòng đất mẹ.
Những tranh cãi giữa "tư duy" và "cảm xúc" đều là thừa thãi. Đây không phải là vấn đề về thắng thua, mà là vấn đề về hòa hợp.
Sinh ra là một con người, "cảm xúc" và "tư duy" đơn giản là không thể tách rời. Có cảm xúc mà không có tư duy là chối bỏ sự tiến bộ và tụt lùi về một dạng sống bản năng. Có tư duy mà không có cảm xúc là cắt bỏ cội nguồn và máy móc hóa nhân tính con người. Và không ai là thật sự rơi vào những trường hợp phân cực trắng-đen như vậy.
Khi phát triển được cả hai chức năng này, một người sẽ vừa rành mạch hơn nhờ "tư duy", vừa sâu sắc hơn nhờ "cảm xúc". Nhận thức con người (consciousness) chính là nơi "tân" (tư duy) và "cổ" (cảm xúc) "giao duyên".
Vậy "tư duy" và "cảm xúc", làm sao để hòa hợp?
Đối với cá nhân mình, "cảm xúc" là chiếc kim chỉ nam cho mình biết điều mình "nên" làm. "Cảm xúc" giúp mình xác định giá trị, mục đích, và ý nghĩa mình muốn hướng đến. Nó như một chiếc la bàn vậy.
Để bổ trợ cho nó, "tư duy" sẽ là công cụ chỉ ra được cụ thể điều mình "cần" làm. "Tư duy" giúp mình xác định mục tiêu, hướng tiếp cận, lên kế hoạch, cân đối nguồn lực, và triển khai những công việc đó. Nó như một tấm bản đồ dẫn đường.
Hay nói cách khác, "cảm xúc" là cái "why", còn "tư duy" là cái "how".
Trên thực tế, lý thuyết này không dễ để áp dụng, và cũng không tránh được những tình huống khi "tư duy" và "cảm xúc" dẫm lên chân nhau. Nhưng chỉ bằng việc nhận thức được rõ ràng những yếu tố nào đang ảnh hưởng lên quyết định của mình và học cách cân bằng được chúng, mà mình mới có thể đưa ra được những lựa chọn đúng đắn nhất.
Triết gia Sam Harris có câu nói đã để lại ấn tượng cho mình sâu sắc (và cũng đồng thời là triết lý mình áp dụng trên hành trình của bản thân):
"We should be motivated by love and guided by reason".
"Chúng ta nên được thúc đẩy bởi tình yêu và hướng dẫn bởi lý trí".
Cosmic Writer
Comments